Η τεχνολογική κλήση
Ένα σημείωμα για τη γραφή

Χρήστος Χρυσόπουλος

[27 Ιανουαρίου 2016]

Συμμετέχοντας ο ίδιος ενεργά και με πίστη στο εγχείρημα που ξεκινά με το fairead, θέλω να μιλήσω από τη σκοπιά του συγγραφέα (δηλαδή με τη θεμελιώδη ιδιότητά μου), προσεγγίζοντας τη ρίζα των πραγμάτων που ορίζουν το κοινό μας ενδιαφέρον: την ίδια τη γραφή. Η «τεχνολογία των κειμένων», με αυτόν τον όρο εννοώ όλες τις πιθανές σχέσεις ανάμεσα στη γραφή και στην τεχνολογία, αναπτύσσεται ακολουθώντας τον γενικότερο βαθμό διάχυσης της καινοτομίας σε μια κοινότητα. Και στη δική μας κοινότητα, στην κοινότητα της νεοελληνικής λογοτεχνίας, η διάχυση αυτή είναι πολύ μικρού βάθους. Δεν είναι, άλλωστε, τυχαίο ότι οι θεματοποιήσεις της τεχνολογίας στη νεοελληνική γραμματεία είναι εν πολλοίς αναιμικές και δυσεύρετες.

Εντούτοις, η τεχνολογική στροφή των τελευταίων ετών θα μπορούσε να εμπλουτίσει δραστικά τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τα κείμενα και τη λογοτεχνικότητα. Αυτόν τον πλούτο μπορούμε να τον διαπιστώσουμε ήδη σε λογοτεχνίες που έχουν καταφέρει να ενσωματώσουν νέες τεχνικές και τρόπους αφήγησης. Δίχως να επεκταθούμε, θα μπορούσαμε, λόγου χάριν, να αναφέρουμε ένα παλαιότερο παράδειγμα ενσωμάτωσης ψηφιακών τεχνολογιών στην αφήγηση: το έργο We Τell Stories (http://wetellstories.co.uk), ένα digital fictiοn project από τον Penguin (έναν εμπορικό εκδότη – και αυτό έχει σημασία). Το We Τell Stories είναι ένα παράδειγμα που ενσωματώνει πολλά ενδιαφέροντα στοιχεία: προσφέρεται δωρεάν στο διαδίκτυο, συνδέει μια ψηφιακή ιστορία με ένα έντυπο λογοτεχνικό έργο και «ξαναζωντανεύει» έργα της κλασικής λογοτεχνίας. Το πιο σημαντικό όμως είναι ότι οι ιστορίες που περιλαμβάνει χρησιμοποιούν το ίδιο το διαδίκτυο ως εργαλείο γραφής και αφήγησης.

Ας αναρωτηθούμε λοιπόν: αν υποθέσουμε μια διαδρομή που ξεκινά όχι από τη γραφή στην τεχνολογία αλλά αντίστροφα –από την τεχνολογία στη γραφή–, με ποιον τρόπο η τεχνολογία μπορεί να επηρεάσει τον τρόπο με τον οποίο γράφουμε τα βιβλία μας; Με ποιον τρόπο η γραφή μας έχει (ή θα έπρεπε να έχει) αλλάξει; Γιατί, ακόμα κι αν αποφασίζαμε να στρέψουμε τα νώτα στην τεχνολογία, κάτι έχει ήδη, ερήμην μας, μεταλλαχτεί.

Σε αυτό το σημείο θα ήθελα να επισημάνω ότι η αλλαγή είναι βαθύτερη από την επιφανειακή χρήση των εργαλείων: έγραφα σε γραφομηχανή > γράφω σε υπολογιστή, πήγαινα στη βιβλιοθήκη > καταφεύγω στο Google, διάβαζα στο χαρτί > διαβάζω σε e-reader, αγόραζα από το βιβλιοπωλείο > αγοράζω από το διαδίκτυο, είχα ιδιαίτερο χώρο και χρόνο για γράψιμο > είμαι διαρκώς συνδεδεμένος στα δίκτυα κτλ. Άλλωστε, οι τεχνολογίες πλέον δεν αντικαθιστούν απολύτως η μία την άλλη, αλλά ως έναν βαθμό συνυπάρχουν: μπορούμε ακόμη να καταφεύγουμε σε όλα τα παραπάνω, όπως μπορούμε ακόμη να φωτογραφίζουμε με φιλμ, να ακούμε δίσκους βινυλίου κτλ.

Η ψηφιοποίηση έχει αλλάξει κάτι πιο θεμελιώδες: το κοσμοείδωλο απέναντι στο οποίο αποκρίνεται η λογοτεχνία (και η τέχνη γενικότερα). Η πολυσημία και η πολυμέρεια της πληροφόρησης, η «ανοιχτότητα» που συνεπάγονται οι διασυνδεδεμένες τεχνολογίες έχουν μεταβάλει (ή μάλλον θα έπρεπε να έχουν μεταβάλει) την ίδια την επιστημολογία των προτάσεων της λογοτεχνίας μας.

Σε μια λογοτεχνία που αναπότρεπτα μετασχηματίζεται σε εργαλειακό λόγο (ο ρώσος φιλόσοφος Valery Podoroga, ακολουθώντας της επιθυμητικές μηχανές των Deleuze-Guattari, μιλά για τα κείμενα ως «μηχανές αταξίας» [machines of disorder]), ο συγγραφέας καλείται στις μέρες μας να δημιουργήσει όχι μια ακόμη τάξη αλλά μια κατάσταση «ευεργετικής αταξίας», και οι ψηφιακές τεχνολογίες ορίζουν το αρχετυπικό πεδίο αυτής της πληροφοριακής εντροπίας.

Οφείλουμε να παραδεχτούμε ότι όσοι γράφουμε είμαστε κατ' εξοχήν άνθρωποι της βραδύτητας και της απομόνωσης (τουλάχιστον στην τέχνη μας) – δηλαδή στεκόμαστε κατά κάποιον τρόπο στον αντίποδα του τεχνολογικού νου. Καθώς βρισκόμαστε διαρκώς βυθισμένοι στο προσωπικό μας σύμπαν της γραφής (που αποτελείται από εμμονές, ιστορίες, συνήθειες), είναι πολύ εύκολο να καταλήξουμε σε βολικές εκλογικεύσεις και γενικότητες για τον κόσμο. Ακριβώς τότε η πληροφορία (δηλαδή το παράγωγο ενός τεχνολογικού κόσμου) μπορεί να μας «ταρακουνήσει» με ευεργετικό τρόπο υπενθυμίζοντάς μας το αναπάντεχο.

Οι πρωτοβουλίες που συνδέουν το διαδίκτυο με τη λογοτεχνία έχουν και αυτό τον ρόλο: να μας φέρνουν σε επαφή με το αναπάντεχο. Ελπίζω ότι το fairead θα το καταφέρει αυτό. Ξεκινάμε με δυο πρότζεκτ: το λ_ink και το Concept books, που στοχεύουν στο απρόσμενο. Ας είναι αυτό ένα κάλεσμα και για τη συνέχεια.