Αποτύπωση της κρίσης: βιβλιογραφικές βάσεις και στατιστική

Σωκράτης Καμπουρόπουλος

[6 Φεβρουαρίου 2016]

〉ΚΡΙΣΗ+ΒΙΒΛΙΟ〈

Στη σύγχρονη φυσική, η έννοια του παρατηρητή που αλληλεπιδρά με το σύστημα το οποίο παρατηρεί και το επηρεάζει δεν είναι ασυνήθιστη. Τι σχέση έχει η αγορά του βιβλίου με τη σύγχρονη φυσική; Έχει, στο μέτρο που η «κρίση του βιβλίου» είχε ως αποτέλεσμα, μεταξύ άλλων, τη φθορά των εργαλείων που διαθέταμε για την αποτύπωσή της (Παρατηρητήριο Βιβλίου, Βιβλιονέτ). Καμία μεταρρυθμιστική κυβέρνηση στον κόσμο δε θα καταργούσε το επιτελικό και συμβουλευτικό της όργανο για τον σχεδιασμό και την άσκηση πολιτικής βιβλίου, αντί να το αναβαθμίσει.

Η βάση της Βιβλιονέτ αποδείχθηκε η δράση του Ε.ΚΕ.ΒΙ. με τη μεγαλύτερη εμβέλεια, διαχρονικά. Η ανάπτυξή της υπήρξε σταδιακή από το 1998 έως το 2013 ώσπου να φτάσει σε ένα αποδεκτό επίπεδο πληρότητας και ποιότητας. Μετά το σοκ της κατάργησης του Ε.ΚΕ.ΒΙ. τον Μάρτιο του 2014, επιβίωσε μεν, αλλά βαριά (αν όχι ανεπανόρθωτα) πληγωμένη. Είναι αδύνατον να συναγάγει πια κανείς έγκυρα στοιχεία για τη βιβλιοπαραγωγή με το πάτημα ενός κουμπιού στη Βιβλιονέτ. Θα επρόκειτο, άλλωστε, για λογικό παράδοξο, εάν τα 2/5 μιας οργανωμένης ομάδας ανθρώπων, υπό χειρότερες συνθήκες εργασίας (χωρίς σύνδεση με την αγορά του βιβλίου, χωρίς μηχανογραφική υποστήριξη), μπορούσαν να συνεχίσουν να κάνουν τη δουλειά τους με την ίδια αποτελεσματικότητα. Δυστυχώς ή ευτυχώς, αυτό δε συμβαίνει.

Πριν σχολιάσω τα στοιχεία που αναφέρονται στη Βιβλιονέτ στο άρθρο του Γιάννη Μπασκόζου «Στοιχεία για τη χαμένη πενταετία του βιβλίου (2009-2014)», το οποίο περιλαμβάνεται στην παρούσα ενότητα, επιχειρώ εδώ μια παρέκβαση. Υπάρχουν τέσσερα βασικά, εν δυνάμει, βιβλιογραφικά προϊόντα:

  • Η βιβλιογραφική βάση του ISBN· περιλαμβάνει τα βιβλιογραφικά στοιχεία των υπό έκδοση βιβλίων που παίρνουν κωδικό ISBN, ανεξαρτήτως αν εκδίδονται ή όχι (στην ιστοσελίδα του ελληνικού καταλόγου ISBN παρέχεται διασταύρωση με πληροφορίες από την εθνική βιβλιογραφία). Σε κεντρικές βιβλιοθήκες όπως η Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου ή η Βρετανική Βιβλιοθήκη, η βάση αυτή οδηγεί στην παραγωγή βιβλιογραφικών citations που τυπώνονται μαζί με το βιβλίο, με την έκδοσή του.
  • Η εθνική βιβλιογραφία (National Bibliography)· συντάσσεται από την Εθνική Βιβλιοθήκη –ή για λογαριασμό της– και αποτελεί απογραφικό βιβλιογραφικό κατάλογο όλων των εκδόσεων της χώρας, σε συνδυασμό με την υποχρεωτική, κατά νόμο κατάθεση των αντιτύπων (legal deposit). Στην πλήρη ανάπτυξή της αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο των βιβλιογραφικών προϊόντων μιας χώρας, μοναδικής χρησιμότητας για εκδότες, αναγνώστες, βιβλιογράφους/ερευνητές, υπεύθυνους βιβλιοθηκών κ.ά.
  • Η βάση δεδομένων κυκλοφορούντων βιβλίων (books-in-print, BiP) όπως η Βιβλιονέτ· αντίθετα με τους δύο προηγούμενους καταλόγους, που δεν ενδιαφέρονται για τη δυναμική της αγοράς του βιβλίου, περιλαμβάνει σαφή αναφορά στα καταναλωτικά χαρακτηριστικά των τίτλων (προμηθευτές, τιμή, διαθεσιμότητα, επανεκδόσεις/ανατυπώσεις κτλ.). Βάση μεγάλης χρησιμότητας για αναγνώστες, βιβλιοπώλες, εκδότες, συγγραφείς, μεταφραστές, λογοτεχνικούς πράκτορες, κριτικούς.
  • Η βάση δεδομένων πνευματικών δικαιωμάτων (των Οργανισμών Συλλογικής Διαχείρισης/Reproductive Rights Organizations - RROs)· αξιοποιώντας δεδομένα από τις βάσεις της εθνικής βιβλιογραφίας και των κυκλοφορούντων βιβλίων, περιλαμβάνει επιπρόσθετα δεδομένα περί πνευματικής ιδιοκτησίας (προστατευμένα, ελεύθερα, ορφανά έργα) και εν δυνάμει αδειοδοτήσεων (όσον αφορά τη μετάφραση, επανέκδοση, ψηφιοποίηση, φωτοαναπαραγωγή κτλ. – όπως η βάση δεδομένων ΑΣΠΙΔΑ του Ο.Σ.Δ.Ε.Λ.).

Η χώρα μας, στα χρόνια της μεταπολίτευσης, έχει βιώσει το στίγμα της εκπληκτικής παραμέλησης της Εθνικής της Βιβλιοθήκης (έως πρόσφατα). Το γεγονός αυτό δεν μπορούσε παρά να έχει αρνητικές συνέπειες και για την εθνική βιβλιογραφία. Έως την ίδρυση της Βιβλιονέτ από το Ε.ΚΕ.ΒΙ., το 1998, η παραγωγή βιβλιογραφικών προϊόντων είχε εναποτεθεί είτε σε μοναχικούς πρωτοπόρους (Κυριάκος Ντελόπουλος, μέσω του Βιβλιογραφικού Δελτίου της Π.Ο.Ε.Β.· Κώστας Βουκελάτος, μέσω του περιοδικού Ιχνευτής· Κώστας Καρκανιάς, μέσω του οδηγού Βιβλιογραφία 2000 κ.ά.) είτε σε μεμονωμένες προσπάθειες των υπευθύνων των ακαδημαϊκών βιβλιοθηκών (Μιχάλης Τζεκάκης/Πανεπιστήμιο Κρήτης κ.ά.).

Η Βιβλιονέτ, ως συστηματική προσπάθεια πληθύσμωσης μιας σύγχρονης βιβλιογραφικής βάσης σε συνεργασία με την αγορά του βιβλίου, χρειάστηκε τουλάχιστον πέντε χρόνια ώσπου να αποκτήσει ένα υπολογίσιμο μέγεθος, έως το 2002/2003, και άλλα τόσα μέχρι να καθιερωθεί ως ακρογωνιαίος λίθος για τη λειτουργία της αγοράς, με τη μεγάλη εξάπλωση του διαδικτύου. Αυτό συνέβη με την επίτευξη μια διπλής δέσμευσης: των συμβατικών και online βιβλιοπωλείων από τις πληροφορίες και τη «ζωντανή» υποστήριξή της, και των εκδοτών από το να μην είναι δυνατόν να απουσιάζουν από τον κατάλογό της. Η ευθύνη, όμως, για την εγκυρότητα των δεδομένων ήταν πάντα δική της. Παρά τη δυναμική των εξελίξεων, οι υπηρεσίες αυτές δεν έχουν υποκατασταθεί, σήμερα, ούτε από μια δομή κεντρικής βιβλιοθήκης, η οποία περιμένει με «παθητικό» τρόπο να παραλάβει τους τίτλους για καταγραφή, ούτε από μια δομή τύπου Ο.Σ.Δ.Ε.Λ., ο οποίος ζητάει από τους εκδότες να καταχωρίζουν μόνοι τους τα στοιχεία των τίτλων τους.

Στο άρθρο «Στοιχεία για τη χαμένη πενταετία του βιβλίου (2009-2014)», που δημοσιεύθηκε σε αρχική μορφή στην έντυπη έκδοση του περιοδικού Ο Αναγνώστης του Δεκεμβρίου 2015 και παρατίθεται εμπλουτισμένο σ’ αυτή την ενότητα, ο Γιάννης Μπασκόζος παρουσιάζει στοιχεία για την ελληνική βιβλιοπαραγωγή που έχουν αντληθεί, όπως λέει, από τη Βιβλιονέτ (χωρίς να διευκρινίζει τον τρόπο προσέγγισής της). Συμπεραίνει ότι το 2013 εκδόθηκαν 6.816 νέα βιβλία, το 2014 5.723 νέα βιβλία, ότι η παραγωγή βιβλίων έχει πέσει σχεδόν στο μισό εκείνης του 2008 (10.680 νέοι τίτλοι, πηγή: www.ekebi.gr/appdata/...) καθώς και ότι η λογοτεχνία έφτασε να αποτελεί μόνη της το 39,7% της παραγωγής (αντί για το 21,7% το 2008, ό.π.). Δυστυχώς τα στοιχεία αυτά δεν μπορούν να θεωρηθούν αξιόπιστα, καθώς, λαμβάνοντας υπόψη τη σημερινή πραγματικότητα της Βιβλιονέτ, δεν αντιστοιχούν στο σύνολο της βιβλιοπαραγωγής.

Θεωρώ εδώ χρήσιμο να παραθέσω μερικά στοιχεία για το πώς γινόταν η ανακοίνωση των στοιχείων της βιβλιοπαραγωγής με βάση τη Βιβλιονέτ, στις μέρες του Ε.ΚΕ.ΒΙ, από «πρώτο χέρι». Πριν ανακοινωθούν τα στοιχεία κάθε έτους, πραγματοποιούνταν μια σειρά από ελέγχους – οι οποίοι σήμερα δε γίνονται. Αν βλέπαμε, λ.χ., ότι οι Εκδόσεις Σάκκουλα φαίνονταν να έχουν εκδώσει 138 τίτλους το 2012, 89 το 2013, 11 το 2014 και μόλις 2 το 2015 (δες www.biblionet.gr), θα ψάχναμε να δούμε τι ακριβώς συμβαίνει. Αν μπαίναμε στην ιστοσελίδα τους (δες www.sakkoulas.gr) και βλέπαμε ότι σε καθεμιά από αυτές τις χρονιές εμφανίζονται να έχουν εκδώσει πάνω από 100 νέους τίτλους, δε θα ανακοινώναμε ελλιπή στοιχεία, χωρίς διόρθωση. Οι ίδιες «ελλείψεις» παρατηρούνται στη Βιβλιονέτ μετά το 2011/2012, όσον αφορά τους παραγωγικούς εκδοτικούς οίκους Express Publishing, MM Publications, Grivas, Εκδόσεις Παρισιάνου, Δ.Ο.Λ. (καμία εγγραφή μετά τον Απρίλιο του 2014, με συνεχή παραγωγή τίτλων με ISBN, όπως, λ.χ., το πρόσφατο τρίτομο βιβλίο του Τέως κτλ.). Ό,τι δεν καταγράφει όμως πια η Βιβλιονέτ, δε σημαίνει φυσικά ότι δεν εκδίδεται (και, κατ’ επέκταση, ότι η παραγωγή του βιβλίου στη χώρα μας βαδίζει προς το ναδίρ!). Άρα και το εύρημα της έρευνας ότι το ποσοστό της λογοτεχνίας ανέβηκε από το 20-25% στο 40% θα πρέπει να το αντιμετωπίσουμε με μεγάλη επιφύλαξη. Η λογοτεχνία όντως αντέχει, το ποσοστό της όμως, εντός της Βιβλιονέτ, οφείλεται στο γεγονός ότι προφανώς αποδίδεται προτεραιότητα στην καταγραφή της λόγω των βιβλιοπωλείων, των Ελλήνων συγγραφέων, των αναγνωστών κτλ., έναντι, λ.χ., των ξενόγλωσσων βοηθημάτων, των νομικών και ιατρικών βιβλίων, των προσφορών του Τύπου, των αντισυστημικών εκδόσεων ή των βιβλίων τέχνης (μουσείων κτλ.) που ουσιαστικά έχει πάψει να παρακολουθεί λόγω αντικειμενικής αδυναμίας. Εξού και οι κατηγορίες αυτές (λ.χ. τα «Βοηθήματα» ή τα «Βιβλία Τέχνης») φαίνεται να έχουν πέσει τόσο πολύ στα στοιχεία του άρθρου.

Ανακεφαλαιώνοντας: έγκυρα και ακριβή στοιχεία για τη βιβλιοπαραγωγή δεν πρόκειται να έχουμε, χωρίς την πλήρη, ασφαλή και επιμελημένη λειτουργία της βάσης της Βιβλιονέτ (στοιχεία αντίστοιχα με αυτά που εκδίδονται από τη Nielsen Book Data στη Μ. Βρετανία, από τον οργανισμό Circle de la Librairie/περιοδικό Livres Hebdo στη Γαλλία, από το Book Industry Study Group/BISG στις ΗΠΑ κτλ.). Με τη φροντίδα των ανθρώπων της Βιβλιονέτ, που είναι οι μόνοι αρμόδιοι (ξαναπροσλάβετέ τους, κύριοι, τι είναι τρεις ή περισσότεροι εξειδικευμένοι λειτουργοί μπροστά στην αποκατάσταση χιλιάδων «αδικιών» του νόμου 4325/2015!). Ας γίνει αυτό συνείδηση, σε πρώτο στάδιο, και πρακτική προτεραιότητα (όχι ιδιαίτερα υψηλού κόστους), σε δεύτερο.


ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

〉ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ〈

Προώθηση του ελληνικού βιβλίου στο εξωτερικό

 


〉ΒΙΒΛΙΟ: παρόν και μέλλον〈

Ο διττός χαρακτήρας του Δικαιώματος Δημόσιου Δανεισμού / Βασιλική Στρακαντούνα & Γιάννης Κικκής

Το βιβλίο στον ευρωπαϊκό Νότο την εποχή της κρίσης / Άννα Καρακατσούλη

Ωδή στον Εκδότη / Αντώνης Καρατζάς


〉ΚΡΙΣΗ+ΒΙΒΛΙΟ〈

Οι αριθμοί που δεν είναι / Περικλής Δουβίτσας (15.02.16)

Αλλαγή εκδοτικού παραδείγματος – εξωστρέφεια, συνέργειες, ενδυνάμωση (στοιχεία από 2 πρόσφατες έρευνες) / Παναγιώτης Κάπος (13.02.16)


〉ΒΙΒΛΙΟ: παρόν και μέλλον〈

Τα παιδιά και η ανάγνωση. Τι κάνουμε; / Ειρήνη Βοκοτοπούλου (09.02.16)


〉ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ ΕΚΔΟΤΩΝ〈

Νίκος Αργύρης / εκδ. Ίκαρος (09.02.16)

Εύα Καραϊτίδη / εκδ. της Εστίας (09.02.16)

Αντώνης Καρατζάς / Νομική Βιβλιοθήκη (09.02.16)

Θάνος Ψυχογιός / εκδ. Καρδαμίτσα (09.02.16)


〉ΚΡΙΣΗ+ΒΙΒΛΙΟ〈

Στοιχεία για τη χαμένη πενταετία του βιβλίου (2009-2014) / Γιάννης Ν. Μπασκόζος (05.02.16)

Αποτύπωση της κρίσης: βιβλιογραφικές βάσεις και στατιστική / Σωκράτης Καμπουρόπουλος (06.02.16)


〉ΒΙΒΛΙΟ: παρόν και μέλλον〈

Το παρόν και το μέλλον του βιβλίου, ο δονκιχοτισμός και η πραγματικότητα / Κατερίνα Φράγκου (03.02.16)

Οι δύο ζωές της ανάγνωσης / Θοδωρής Ρακόπουλος (03.02.16)

Βιβλιοφιλία, μια Σταχτοπούτα που ψάχνει το γοβάκι της / Γιώργος Ν. Περαντωνάκης (27.01.16)

Η τεχνολογική κλήση / Ένα σημείωμα για τη γραφή / Χρήστος Χρυσόπουλος (27.01.16)

Ο αναγκαίος ιμπεριαλισμός / Γιάννης Τσίρμπας (27.01.16)

10 σημεία για τη νέα οικονομία του βιβλίου / Σωκράτης Καμπουρόπουλος (27.01.16)

Το «κογκνιταριάτο» και η ψηφιακή υπόσχεση / Χρήστος Χρυσόπουλος (21.01.16)

ΑΒΓ (Ανάγνωση, Βιβλίο, Γραφή) / Γιώργος Χουλιάρας (21.01.16)

Περί λογοτεχνίας, (ψηφιακού) μελανιού και συνδέσμων μας / Βασίλης Αμανατίδης (21.01.16)

Fair και Read / Ηρακλής Παπαϊωάννου (21.01.16)

Πρώτες σκέψεις για το οικοσύστημα του βιβλίου / Mε αφορμή την έναρξη λειτουργίας της πλατφόρμας fairead – το περιβάλλον της ανάγνωσης / Περικλής Δουβίτσας (21.01.16)

ΔΕΙΤΕ ΕΠΙΣΗΣ:

Κρίση του βιβλίου και το εγχείρημα του fairead / Σωκράτης Καμπουρόπουλος (ΧΡΟΝΟΣ/Πολιτισμική δημοκρατία)

Εθνικά Κέντρα Βιβλίου ή εθνική πολιτική για το βιβλίο και τη φιλαναγνωσία / Το βιβλίο και ο πολιτισμός σε όλες τις εκφάνσεις του είναι ο μόνος τρόπος για να κρατήσουμε ζωντανή τη χώρα και την ελπίδα για το μέλλον / Άννα Καρακατσούλη (ΧΡΟΝΟΣ/Πολιτισμική δημοκρατία)

’The Age of Discontent’ – Greek publishing through six years of austerity / The Cultural Politics of the Greek crisis / S. Kabouropoulos

Το ανοικτό πεδίο / Τι συμβαίνει στην καλλιτεχνική και ειδικότερα την ποιητική σκηνή μιας χώρας που βρίσκεται σε καθεστώς κρίσης; / [ΦΡΜΚ] τεύχος#1

Ενιαία τιμή βιβλίου: υπέρ και κατά / Σωκράτης Καμπουρόπουλος (ΧΡΟΝΟΣ/Πολιτισμική δημοκρατία)

Στόχος η παραγωγή νέων πολιτιστικών αγαθών / Εθνική πολιτική βιβλίου – Εθνική πολιτική για τον πολιτισμό / Χρήστος Χρυσόπουλος (ΧΡΟΝΟΣ/Πολιτισμική δημοκρατία)

Η κρίση του βιβλίου, δείκτης της κρίσης αξιών / Σήμα κινδύνου εκπέμπει η αλυσίδα του ελληνικού βιβλίου. Σε οριακή κατάσταση οι Έλληνες συγγραφείς, μεταφραστές, επιμελητές, εκδότες, βιβλιοπώλες, αναγνώστες / Άννα Καρακατσούλη (ΧΡΟΝΟΣ/Ιούλιος 2013)